A2

Vanitas met zonnebloem en juwelenkistje

• Vanitas-Stilleben (veiling Keulen 2005)
• Roses, tulips, irises and other flowers in a vase, a skull with a wreath of morning glory, and oranges, roses, a book, a pocket watch, an opened chest with biblical scenes and a pair of stone tablets bearing the Ten Commandments on a marble ledge (veiling Londen 2012)

Verblijfplaats: Particulier bezit
Drager: doek
Getekend: MARIA VAN OOSTERWIJCK (rechtsonder op de rand van het tafelblad)
Datering: neen (vermoedelijke datering omstreeks 1665)
Afmetingen: 82 x 105 cm (8510 cm²)
            Andere opgave: (78 x 103 cm)

Bijzonderheden:

• tentoongesteld in 1948 in Osnabruck, Stadtisches Museum, Niederländische Malerei des 17. Jahrhunderts aus Osnabrücker Privatbesitz, 17 oktober - 6 november 1948, no. 25; toentertijd onderdeel van de Verzameling Schoeller
• veiling 21 mei 2005 Kunsthaus Lempertz Keulen; verkocht aan een particuliere verzamelaar voor het bedrag van € 262 000,- (inzetwaarde € 60.000,-)
• veiling 4 december 2012 Christie’s Londen (inzetwaarde £ 300,000 - 400,000 / $ 481,200 - 641,600 / € 389.000 – 518.000 )
• foto beschikbaar gesteld door Kunsthaus Lempertz (D)

Beschrijving:

Op een bruin-witte marmeren tafel zijn gearrangeerd van links naar rechts:
-  een zilveren, rijk geornamenteerd juwelenkistje (“koffer”) op kogelronde pootjes, met een voorstelling van Adam en Eva bij de boom der Wijsheid, omringd door dieren in het aardparadijs op de smalle zijde en op de brede voorzijde aan de linkerkant een afbeelding van de Jezus in de kribbe, met knielende figuren ernaast. Rechts op de voorzijde is de kruisdood van Christus afgebeeld. Het kistje heeft een deksel met ronde bovenkant en twee vlakke zijkanten.
-  In het kistje bevinden zich aan de linkerzijde in een apart ringvakje twee identieke ringen. Elke ring heeft een donkere, glimmende steen, gezet in goud. De zetting is aan de lange kant versierd met zeven zwarte knopjes. Ook de korte kant draagt die zetting knopjes.
-  In het juwelenkistje bevinden zich:

• een parelsnoer
• een gouden kommetje
• ongeveer 10 munten en penningen

-  Een ‘lazarusklap’ (leprozenklepper). Deze klap is identiek aan die op het Vanitasschilderij in het Kunsthistorische Museum in Wenen.
-  Een gouden medaillon waaraan een parel hangt; op het medaillon is een geschilderd vrouwenportret zichtbaar, waarschijnlijk een zelfportret van Maria van Oosterwijck. De rand van het medaillon is versierd met een kabelmotief. Tussen die rand en het portret zijn acht vierkant geslepen edelstenen bevestigd.
-  Onder het medaillon en de rand van het tafelblad is op een rozenblad een Atalanta-vlinder geschilderd.
-  Daarnaast twee oranjeappels, waarvoor over de rand van de tafel een klein boeketje van 3 roze rozen.
-  Vervolgens een schedel, omkranst door krans van witgerande klimop en om en om witte en blauwe bloemetjes van de maagdenpalm.
-  Deels onder de schedel liggen op elkaar twee opengevouwen papieren die over de tafelrand heen hangen. Het bovenste vel is beschreven en beschrijft de verklaring van de betekenis van de diverse voorstellingen en voorwerpen, die het schilderij bevat, door per item een verwijzing naar vindplaatsen in de Bijbel.
-  Op de brief ligt aan de rechterkant een bijbel met zilveren sluiting, die tevens dient als steun voor de schedel.
-  Daarvoor ligt een geopend horloge met een kettinkje en opwindsleutel.
-  Daarnaast staan verticaal twee stenen tafels (“De wet”) met een Hebreeuwse tekst, waarover een zonnebloem leunt

De stenen tafelen behelzen de tien geboden in correct Bijbels Hebreeuws volgens de tekst van Deuteronomium 5:6 - of Exodus 20:2 - ;

• Zichtbaar en leesbaar zijn het eerste en tweede gebod op de rechter tafel, naar goed Hebreeuws gebruik het begin van de tekst.
• Bijzonderheden c.q. fouten of afwijkingen zijn er niet; het Hebreeuws is van een zeer geoefende hand en ook de letters in het schaduwgedeelte zijn herkenbaar. 
• Veel Hebreeuwse letters lijken voor een leek teveel op elkaar om ze te kunnen onderscheiden en met enige regelmaat verschijnt er dan ook "look-alike-hebreeuws" op schilderingen, ook in kerken. Maria van Oosterwijck moet hebben geweten wat zij schilderde.

De marmeren tafel staat bij een raam met vierkante tralies (links, achtergrond).

Het centrale boeket heeft vier centrale bloemen: een rood-wit geaderde tulp, een rode (boeren-) en witte pioenroos en een dagschone. De randbloemen zijn rechts: lelietje van dalen; rechts daarnaast is nog een bloem vaag zichtbaar (niet gedetermineerd); onder, deels achter het gestreepte gras: een roze Provenceroos; linksonder: witte pioenroos; links een witte narcis met oranje kroonbuis. De topbloemen  zijn (blauwe lis) en enkele kleinere witte bloemen (vijf kroonblaadjes; niet gedetermineerd). De overgang van het boeket naar de zonnebloem is gecreëerd met de bladeren van het kruiskruid (Senécio bicolor).

De brief als handleiding voor ‘het lezen’ van het schilderij

Dat de schilderijen van Maria van Oosterwijck en de daarop afgebeelde voorwerpen of bloemen veelal een religieuze betekenis hebben, is bekend. Op dit schilderij is dit onmiskenbaar. De verklaring van de meeste voorwerpen en bloemen op dit doek is expliciet gemaakt door de tekst het papier. Vanuit kunsthistorisch oogpunt is dit een uniek schilderij: het is een van de zeldzame schilderijen uit de 17^e eeuw bekend waarin een ‘handleiding’ wordt gegeven aan de kijker hoe het schilderij moet worden geïnterpreteerd. In dat opzicht biedt dit schilderij niet alleen tevens een handreiking voor de interpretatie van het andere vanitas-schilderij van Maria van Oosterwijck maar ook voor stillevens van andere schilders in deze periode.
De teksten op het papier bevatten de volgende verwijzingen:
Aan de linkerzijde van de vouw:

• Gedenckt te s....: het laatste woord is afgedekt door bijbel. Waarschijnlijk te lezen als “gedenk te sterven”
• Onderzoeckt de Schriften. Joh 5.39.
• Appelen. gen. 2.17.
• Num: 1 op ‘t kofferken gen. 3.13.: hiermee wordt gedoeld op afbeelding nummer 1 op de smalle zijde van het juwelenkistje.
• Doodshooft. Rom. 5.12.
• Bloemen en gras. 1. pet. 1.25
• Goud. en Lazarus-klap. Apoc. 3.17
• Ruine. Act. 15.16.17
• Land-schap. Eph. 2.17.

Aan de rechterzijde van de vouw:

• De Wet. Rom. 3.20. 7. 24
• Sonnebloem. Mal. 4.2
• Num: 2 op ’t koffer. Lu.s.7;8;9.: hiermee wordt gedoeld op linker afbeelding  op de brede voorzijde van het juwelenkistje
• Num: 3. op ’t koffer. gal. 3:13. : hiermee wordt gedoeld op rechter afbeelding  op de brede voorzijde van het juwelenkistje
• Testament. 2: Tim. 3.15.16.
• Horologie. Eph. 5.15,16.
• Krans gevlochten om het doodshooft. 2 Tim. 4.7.8

Ik merk op dat het handschrift op dit papier identiek is aan het handschrift op het Vanitasschilderij in Wenen.

Een juwelenkistje zoals op het schilderij afgebeeld, wordt op kunstveilingen en in museumcatalogi veelal – en eigenlijk onjuist –  aangeduid met de term ‘knottekistje’. In de 17^e en 18^e eeuw gaf de (aanstaande) echtgenoot een dergelijk kistje (soms met geld erin) dikwijls als geschenk aan de vrouw bij de verloving of huwelijk. 
De 17^e eeuwse kistjes zijn (meestal) van geheel van zilver, soms met vergulde elementen. Ze hebben een rechthoekige vorm, een bolle deksel en dikwijls vier bolle pootjes. Vaak waren deze kistjes gedecoreerd met bijbelse en allegorische voorstellingen, die meestal het huwelijk en huwelijkse trouw symboliseerden. Soms stond er nog een tekst op.
Ook op andere schilderijen en prenten uit de 17^e eeuw komen dergelijke kistjes voor, o.a. de prent 'Bruyt' van Adriaen van der Venne in het boek Houwelijk van Jacob Cats. Een engeltje houdt daar een geopend kistje vast, waaruit een parelsnoer hangt. 

Afhankelijk van de welstand waren de betreffende kistjes meer of minder bewerkt, van eenvoudige gravures tot zeer gedetailleerde ophogingen en soms ajour, d.w.z. opengewerkt.
Het op dit schilderij afgebeelde juwelenkistje is een zeldzaam monumentaal zilveren voorwerp, dat moet zijn gemaakt door een van de beste zilversmeden die ons land destijds kende. 

Als het juwelenkistje in de omgeving van Voorburg is gemaakt, dan zouden Willem Brugman uit Delft (1652) of Andries Grill uit Den Haag als makers in aanmerking kunnen komen. Andries Grill (1604 – 1665), oorspronkelijk afkomstig uit Augsburg, vestigde zich in 1636 in Den Haag. Hij behoorde tot een van de origineelste en creatiefste zilversmeden uit het midden van de 17de eeuw. Het Gemeentemuseum van Den Haag bezit een soortgelijk juwelenkistje van zijn hand. Dat kistje (ajour met vergulde pootjes, handgreep en sluitinkje) meet 14,2 x 18,5 x 10,8 cm.
Als het kistje elders is gemaakt, dan komen wederom twee namen op: Johannes Grill en Janus Lutma uit Amsterdam. Van die twee gooit de zilversmid Johannes (Janus) Lutma (1584-1669) hoge ogen. Hij vestigde zich in 1621 vanuit Emden in Amsterdam. Daar raakte hij bevriend met Rembrandt, die zijn portret etste. Zijn zoon, Johannes Lutma de Jonge, was eveneens edelsmid en tekenaar/etser.
Het kistje kan een sleutel bieden voor de vraag voor wie het schilderij gemaakt is. Naspeuringen door mij hebben tot op heden geen aanknopingspunten geboden. 

De penning rechts achterin het juwelenkistje verdient de aandacht:

• de penning is voorzien van een oogje met ringetje
• het zichtbare deel van opschrift luidt: "HENR * D * G * PRIN...
• Het opschrift luidt volledig: FREDERHENDR*D*G*PRINCEPS*AURIAC*COM*NASS; en uitgeschreven: FREDERicus HENricus, Dei Gratia PRINCEPS AURIACae, COMes NASSauiae (vertaald: Frederik Hendrik, door Gods genade prins van Oranje, graaf van Nassau
• Dim Verschoor van Munthandel Verschoor heeft de penning herkend zoals afgebeeld bij van Loon deel II, nr 197.2, nr. 201 of 202: alle drie hebben dezelfde voorzijde. De meest voor de hand liggende kandidaat is van Loon deel II, nr. 202.
• De penning dateert uit 1631.
• Een identieke penning is ook bekend op het schilderij “portret van een jongen met een oranjeappel” (particulier bezit, Engeland) van Dirck Santvoort
  (1610/11-1680) daar hangend aan een gouden keten.
• De penning werd gebruikt als beloningspenning, die werd geschonken door de prins zelf of door de Staten van Holland.
  

Beschrijving in de veilingcatalogus bij lot 26 Christie’s Londen op 4 december 2012:

“With its rich variety of colour and texture, this painting by Maria van Oosterwyck presents a highly developed still life imbued with layers of meaning designed to challenge and engage the viewer. Immediately evident are the skull, clock, clapper, flowers and other elements associated with vanitas painting in the seventeenth-century Netherlands. Although the term 'vanitas' appears most frequently in inventories after 1650 (A. Chong and W. Kloek, Still-Life Paintings from the Netherlands 1550-1720, Amsterdam and Cleveland, 1999, p. 13), scenes like this one - evoking the transience of life and foolishness of worldly concerns - were part of a rich, long-standing tradition established by artists such as Jacques de Gheyn I, Pieter Claesz. and van Oosterwyck's presumed teacher, Jan Davidsz. de Heem. Like de Heem, van Oosterwijck incorporated fine details into her work. As noted by Noud Janssen, the coins depicted in this painting bear the recognizable visage of Frederik Hendrik, Prince of Orange, and date to 1631 (N. Janssen, 'Paintings of Maria van Oosterwijck', Part 4: 'Vanitas Paintings', accessed 29 October 2012).
The vanitas message of this painting is enhanced by the potential for religious contemplation. Van Oosterwijck was well versed in Christian theology. Born in Nootdorp near Delft, she belonged to a family of clergyman, and in his biography Arnold Houbraken noted her devout faith. In this painting some motifs evoking the Judeo-Christian tradition are overt, such as the Biblical scenes of the Garden of Eden, Adoration and Crucifixion on the jewellery box. Also dominating the scene is a pair of stone tablets bearing the Ten Commandments. Inscribed with accurate Hebrew, the panels contain the true word of God according to the Jewish faith, a word that is never uttered and used only in abbreviation in text.
On close examination the painting contains religious meaning in every aspect. The handwritten list, in Dutch, at the centre of the composition serves as an explicit guide to the painting. It consists of words and phrases such as 'Sunflower', 'Skull' and 'Number 1' on the box, each of which is accompanied by a Biblical verse. Next to the word 'Apples' is 'Gen. 2.17', which leads to the passage in Genesis in which the Lord warns against eating from the Tree of Knowledge, while the sunflower corresponds to Malachi 4.2, which states that, for the faithful, the 'sun of righteousness' shall rise (for a transcription of the list, see Janssen, p. 3). Armed with this key, viewers observing the skull turned away from the gold coins and jewels to face the sunflower and tablets can in turn meditate on the relationship between faith and the exemplars set out in the Commandments.
Van Oosterwyck was skilled at infusing her paintings with self-referential features. The miniature, for instance, may be a self-portrait; the brown curls and long nose resemble the painting of Van Oosterwyck of 1671 by Wallerant Vaillant in the Rijksmuseum (inv. no. SK-A-1292). The present work is not the only instance in which van Oosterwyck interwove her artistic identity and vanitas themes in profound religious allegory. In a similar still-life belonging to the Kunsthistoriches Museum, Vienna (inv. no. GG_5714), Oosterwyck incorporated a self-portrait in a reflection in the flask, as well as an account ('Rekeningh') book, which stands as both a professional tool and a book of reckoning in which one's existence is balanced (Chong and Kloek, p. 254). In both works, the viewer is left with an unequivocal reminder of not only the brevity of human existence, but also the importance of leading a just and virtuous life guided by faith.
We would like to thank Stijn Alsteens of the Metropolitan Museum of Art, New York and Abby Kornfeld of the Institute of Fine Arts, New York for the information they provided on the texts depicted in this painting.”